O medo, o silencio, o terror e mesmo a loucura que perdurou nos anos que viñeron despois do 36 foron algúns dos recordos que catro mulleres de familias represaliadas de Pontevedra reviviron o martes no CITA, con motivo do encontro-coloquio que se realizou dentro das actividades de Novembro, mes da memoria histórica.

O proxecto A Memoria das Mulleres reuniu a Mena Rey, filla de Fina Dios (familia do Ferreiro do Pino); María Lores, neta de Aurelio Torres e Isolina Villaverde (Mourente); Amalia Bóveda, filla de Alexandre Bóveda e Amalia Álvarez; e Margarita Caballero, irmá de adopción de Manuela Gómez Lodeiro (orfa de Elvira Lodeiro e Manuel Gómez Corbacho). Todas mulleres e todas de familias represaliadas.

Amalia Bóveda é filla de Alexandre Bóveda e Amalia Álvarez. O seu pai foi fusilado na Caeira e a súa viúva quedou con catro fillos pequenos e unha quinta que levaba no ventre, Amalia. A súa foi unha infancia triste. “A miña nai escupíronlle na rúa, chamábanlle asasino a meu pai. Pero a que peor o pasou foi miña irmá, que con 14 anos comezou cos ataques de loucura. ‘Eu son filla de Alexandre Bóveda, o que mataron na Caeira’, dicía, porque ela acordabase de seu pai, coñecérao”, recorda Amalia.

Pero ademais de arrebatarlle a seu pai, “tamén nos sacaron a nosa nai. Soa podíamos estar tres meses ao ano con ela. Con 17 anos pasei o primeiro Nadal con miña nai. E ainda que estaba no mesmo colexio ca miñas irmás, non nos deixaban estar xuntas”. Sen embargo, o que máis lle doe a Amalia é “non poder estar nunca no colo de meu pai nin ter un bico del”.

Todos os 17 de agosto había flores para Alexandre, e misa, que tamén se celebraba o 16 e o 18. A súa nai dicíalles que xente que non era boa matara a seu pai, e con el levaran tamén a seu avó, que “morreu un ano despois pola dor que lle quedou”.

“Eu cheguei a ver o piñeiro antes de que o cortaran, cando eu tiña 18 ou 19 anos”. O piñeiro era a árbore onda a que mataran a Alexandre Bóveda e do que súa nai conservaba uns anaquiños de casca gardados nun pano, que estiveron agochados durante anos. Xunto a ese piñeiro tamén fotografiou Amalia Álvarez a Cinta Rey, nai de Victor Casas, fusilado tamén na Caeira. “Todos os anos, o día 17 pasábano xuntas. A min encantábame estar con ela porque nos contaba moitas historias, sentadas no chan e eu coa miña cabeza no seu regazo. Era unha muller moi dulce, unha fora de serie.

Margarita Caballero é a irmá de adopción de Manuela Gómez Lodeiro, Manolita, filla de Elvira Lodeiro, unha das dúas mulleres fusiladas en Pontevedra, e de Manuel Gómez, queimado nun alpendre de Salcedo. Margarita é filla de Mauro Caballero, dono dunha imprenta e dunha funeraria de Pontevedra que viviu agochado tres anos nun oco da cociña. Os seus irmáns, Carlos e Federico, tamén estiveron presos.

“Lo que más recuerdo es el terror”, contou Margarita, “la familia quedó divida entre Vigo y Pontevedra. Mi padre escondido en casa, en una alacena, y mi hermano en casa de mi madrina. Tuvimos que deshacernos de un perro que teníamos y yo tuve que dejar de estudiar. Por las noches había mucho silencio, porque había pocos coches, pero cada vez que sentíamos uno el terror era tremendo, porque pensábamos que iban a venir, aunque solo una vez vinieron a registrar la casa”.

“Mi madre siempre compraba en la misma carnicería y el hombre le contaba: ‘esta noche matamos a siete conejos’, refiriéndose a los presos que pasearan, y ella, con un hijo preso, sufría muchísimo, pero tampoco quería dejar de comprarle allí para evitar que tuviese alguna represalia con su hijo”, contaba Margarita.

Tamén recordou cando acolleron a Manolita. “Una vecina de Elvira vino con las dos niñas. Nos pidió que no les dijesemos nada y que las vistiesen de luto toda la vida. Después, una hermana de Elvira se llevó a la mayor. Mis padres fueron sus padres, pero siempre supo que a sus padres los mataron en la guerra y que sus padres eran honrados”.

María Lores, neta de Aurelio Torres e Isolina Villaverde, recordou como os mesmos “que se ofreceron a agochar” ao seu avó “foron os que o delataron”. Vivían xusto fronte á casa dos pais de Aurelio e, “din que cando o sacaron, o que dixo foi: “Lévanme, mirade polos fillos”. Escoitouno unha veciña, pero o medo que había era tan grande que non se atreveu nin a mirar pola ventana”, indicaba María.

O corpo de Aurelio apareceu nunha cuneta de Bora, barbaramente torturado e cos xenitais metidos na boca. “Deixárono nun lugar ben visible, para que se vexa o que fan cos que non pensan como eles”, indicaba María. Logo do asasinato, antes do cal “non fixeron nada, non houbo xuizo”, Isolina tivo que sacar adiante soa aos seus fillos. Contou co apoio dos seus sogros, cos que foi vivir “porque tiña un medo moi grande na súa casa”. A neta non recorda á súa avoa “falar nunca nada de Aurelio. Sempre dicía que había que levar flores para o avó, pero non había lápida. Ela nunca volveu entrar nunha igrexa, porque non quixeron darlle nin sequera o responso ao seu home”, recordou.

Para a neta de Isolina e Aurelio, “ainda que houbo moitas mulleres que quedaron viúvas novas, ao seu home matárono, e a dor é moito máis grande, porque non poder externalizar o sentimento, porque tes que convivir cos que o mataron, porque non podes dicir nada”. E esa dor transmiteuse de nais a fillas, de fillas a netas “como se fose unha herencia, por iso recordar doe tanto”.

Mena Rey é filla de Fina Dios, mestra depurada, rapada e encarcerada. Mena tamén tivo á irmá de súa nai no cárcere e o seu tio, Edelmiro Dios, apareceu torturado e morto no cemiterio de Bora. Na súa familia, a do Ferreiro do Pino. “el dolor se quedó para toda la vida. No nos transmitieron tener odio, pero mi madre nunca pronunció la palabra rojo, al color lo llamaba encarnado. No se podía hablar gallego, porque ya era significativo. El sistema nervioso se quedó tocado para siempre. No hubo psicólogos para curar traumas, había mucho miedo y las siguientes generaciones vivieron con eso”. Mena poñía como exemplo un suceso ocorrido máis de 30 anos despois, cando a súa irmá aprobou as oposicións para o corpo de Policía “y no le dieron el certificado de buena conducta por la familia de su madre. Era el año 1968 y seguíamos perseguidos. Mi madre se culpaba una y otra vez. Al final, a través de un amigo de mi padre, consiguió el documento favorable. Pero la nuestra fue una cruz más grande que la de los caídos”, relatou.

Cando seu tio Edelmiro apareceu asasinado “al dia siguiente, mi abuelo se levantó con el pelo completamente blanco”, comenta Mena. Sobre o asasinato de Edelmiro e da rapa e encarceramento de Fina e súa irmán, na casa da súa avoa “no se hablaba del tema, pero en la de mi madre sí, aunque solo dentro de casa”. A súa nai, que foi depurada do seu posto de mestra tralo alzamento, “se incorporó de nuevo a la escuela con 62 años, ya en los años 80. Le reconocieron los 40 años de servicios que no había ejercido porque no le dejaron”. Cando estivo no cárcere, Fina coincidiu coas Corseteiras “y también con Enma Mouron, que tuvo a su hijo allí, en míseras condiciones. Eso las unió mucho”, comenta.